Zjawisko utopii swym znaczeniem dalece przekracza literacki wzorzec stworzony przez Thomasa More’a. Wyraża bowiem pewnąwłaściwą nie tylko mieszkańcom Zachodu skłonność do wyobrażania sobie przyzwoitych społeczeństw, szukania doskonalszych rozwiązań organizacyjnych, stawiania pytań o kształt świata, którego jesteśmy zapowiedzią. Inaczej mówiąc, myślenie w wielu dziedzinach
naszego życia, także w naukach humanistycznych i społecznych, objawia potrzebę dążenia do poprawnego rozpoznania potencjału relacji teraźniejszości i przyszłości, relacji, której istotny łącznik stanowi edukacja. Tym samym podejmując intelektualny wysiłek przypisywany niesłusznie jedynie utopistom, nie tylko pragniemy ustalić wzorzec stosownej reakcji wobec stawania się świata i odpowiednią formułę przekształcania rzeczywistości, ale również horyzont naszych możliwych do realizacji oczekiwań. Oczywiście kontrast między teraźniejszością a przyszłością można ująć daleko bardziej radykalnie: „Nie wolno zostawiać świata, takim jaki jest” – stwierdził w słynnej notatce Janusz Korczak. Tego rodzaju niezgoda na to, co zastane, jest łatwo wyczuwalna w dziełach literackich, traktatach filozoficznych, projektach edukacji, wizjach człowieka, manifestach czy ideologiach, zarówno tych historycznych – co czyni z nich fundamenty myślenia utopijnego – jak również współczesnych, które czerpać mogą z bogatej tradycji intelektualnej. Czy można powiedzieć, że łączy nas wola projektowania, tworzenia, udoskonalania, wychowywania, rozwoju i zmiany? Że zachwycają nas pełne rozmachu, futurystyczne wizje nieistniejących (jeszcze?) miejsc? Niezależnie od tego, jak odpowiemy sobie na te i podobne pytania, nie powinno nas dziwić nieustanne podejmowanie refleksji nad problematyką utopijną i to nie tylko w pedagogice. Niemniej jednak przez wielu badaczy ten typ myślenia traktowany jest jako drugorzędny, nacechowany intelektualną
naiwnością, a tym samym nieistotny dla praktyki społecznej i rozwoju samej nauki, w najlepszym zaś wypadku z jej perspektywy nieinteresujący. Chcąc nie zgodzić się z takim podejściem, wypada nam odnaleźć to, co w utopizmie wciąż aktualne i inspirujące, co stanowi wyzwanie dla myślenia i działania, pedagogiki i edukacji, badań naukowych i praktyki społecznej. Zwracamy zatem uwagę na takie aspekty utopii, jak: niejednoznaczność, transformacja, spełnienie, nadanie kierunku, totalność, w kontekście których spotykają się nasze dyskusje o zmianie, oczekiwaniach, nadziejach, dążeniach, obawach i zagrożeniach. Teorie pedagogiczne i koncepcje wychowania pozwalają nam sformułować nowe obietnice rozwoju, samorealizacji, doskonałości, natomiast interdyscyplinarny charakter kategorii utopii dodatkowo uwrażliwia nas na zagadnienia tożsamości, estetyki, etyki, prawa i nowoczesnych technologii. Przyszłość potrzebuje punktu odniesienia, nie staje się samoistnie, ale na gruncie procesów edukacyjnych, przez które zamierzamy realizować określone i zaakceptowane
przez społeczeństwo wizje i ideały. Przenikanie się kategorii utopii i edukacji tworzy interesującą perspektywę badawczą, pozwalającą dostrzec niezwykłe projekty i zjawiska społeczne. Proponujemy przy tym szerokie podejście do pedagogiki jako do nauki o całokształcie funkcjonowania człowieka w
świecie, otwierając się przez to na osiągniecia innych dziedzin wiedzy.