RELACJA Z KONFERENCJI
Edukacja w warunkach zniewolenia. Polityka oświatowa w PRL
s. Joanna Wiśniewska, Robert Mieczkowski
Sprawozdanie z ogólnopolskiej konferencji naukowej
EDUKACJA W WARUNKACH ZNIEWOLENIA. POLITYKA OŚWIATOWA W PRL
Instytut Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego zorganizował dn. 11 marca 2016 r. ogólnopolską konferencję naukową pt. Edukacja w warunkach zniewolenia. Polityka oświatowa w PRL. Temat konferencji sformułowany został w taki sposób, by nie budził żadnych wątpliwości co do uwarunkowań oraz skutków polityki oświatowej PRL. Za niedopuszczalne bowiem - z przyczyn fundamentalnych – organizatorzy uznali ujmowanie rezultatów peerelowskiego eksperymentu przeprowadzanego w dziedzinie edukacji w kategoriach osiągnięć, czy sukcesów. Architektem ówczesnej polityki oświatowej były bowiem komunistyczne władze, które system oświaty wprzęgły w budowę socjalistycznego państwa. Edukacja inspirowana sowieckimi rozwiązaniami i oparta o materialistyczne założenia nie traktowała ani wychowanka, ani kadr pedagogicznych w sposób podmiotowy. Mimo konstytucyjnych i ustawowych gwarancji ograniczała de facto, a nawet pozbawiała osoby uczestniczące w procesie wychowania podstawowych praw, wynikających z samej natury i godności człowieka. Antypersonalistyczna antropologia stanowiąca podstawę wychowania stanowiła jeden z najpoważniejszych grzechów szkoły w PRL.
Nad problemami edukacji w PRL pochylili się badacze wielu ośrodków naukowych Polski. Radę naukową konferencji tworzyli: prof. dr hab. Jan Żaryn, senator RP, pracownik Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, ks. prof. dr hab. Dominik Zamiatała z Instytutu Politologii UKSW oraz dr Rafał Łatka z Uniwersytetu Papieskiego im. Jana Pawła II w Krakowie. W komitecie naukowo-organizacyjnym, który koordynował przygotowania do konferencji oraz jej przebieg zasiadli: s. mgr Joanna Wiśniewska z Instytutu Nauk Historycznych UKSW oraz mgr Robert Mieczkowski z Instytutu Politologii UKSW.
Zebranych gości powitał dr Rafał Łatka, który ponadto odpowiadał za moderację większości konferencyjnych paneli. Słowo wstępne, wprowadzające uczestników w tematykę obrad wygłosił prof. dr hab. Jan Żaryn. Senator przybliżył zebranym aktualny stan badań z zakresu polityki oświatowej w PRL. Zwrócił uwagę na tematy, które zostały już w pewnym sensie badawczo wyeksploatowane, jak i te, które nadal potrzebują naukowej refleksji i wnikliwych analiz. Profesor J. Żaryn przedstawił dorobek wyróżniających się w tej dziedzinie pracowników naukowych: m.in. Anny Radziwiłł, Krzysztofa Kosińskiego, Joanny Wojdon. Przypomniał również o własnym wkładzie w pogłębianie wiedzy o tym okresie, m.in. o publikacji Polacy wobec przemocy 1944-1956, współredagowanej z Barbarą Otwinowską. Kończąc swoje wystąpienie prof. J. Żaryn zaproponował temat kolejnej konferencji z cyklu Edukacja w warunkach PRL, którym mógłby być etos nauczyciela w PRL.
Na konferencję składało się siedem sesji problemowych, z których największym zainteresowaniem wśród prelegentów cieszył się temat pierwszy, poświęcony ideologicznym uwikłaniom systemu edukacyjnego.
SESJA I – IDEOLOGIZACJA EDUKACJI. PROGRAMY I PODRĘCZNIKI
Obrady pierwszej sesji rozpoczęło wystąpienie dr hab. Sabiny Bober, kierownika Pracowni Dziejów Mniejszości Narodowych w Europie Środowej i Wschodniej Instytutu Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Dr hab. S. Bober wygłosiła referat pt. Indoktrynacja światopoglądowa w oparciu o nauczanie przedmiotów szkolnych. Prelegentka zwróciła uwagę, że wdrażanie i utrwalanie światopoglądu materialistycznego u wychowanków prowadzone było w PRL na wszystkich przedmiotach bez wyjątku, zarówno więc na tych o profilu typowo humanistycznym, jak i ścisłym. Szczególną wagę przywiązywano do lekcji biologii. Jednym z podstawowych zadań tego przedmiotu było kształtowanie „antydogmatycznej” postawy uczniów, w czym pomocna okazywała się teoria darwinowska, interpretowana jako sprzeczna z biblijnym opisem stworzenia świata oraz człowieka. Interesująco przedstawione zostało przez S. Bober zagadnienie kształtowania naukowego poglądu na świat na lekcjach matematyki. Autorka referatu ukazała nasycenie propagandą ideologiczną zadań tekstowych, w których materiał liczbowy powiązany był ze wzrostem produkcji, elektryfikacji wsi itp., a sama tematyka zadań skupiała się wokół spółdzielni produkcyjnych, państwowych zakładów pracy i świąt państwowych. Zadaniem uczniów było np. porównywanie wzrostu produkcji w różnych okresach Polski Ludowej z produkcją w krajach kapitalistycznych. Bohaterami zadań z kolei najczęściej zostawali chłopi i robotnicy.
Dr Andrzej Kołakowski - adiunkt w Zakładzie Historii Nauki, Oświaty i Wychowania Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego oraz współautor monografii Edukacja w warunkach zniewolenia i autonomii (1945-2009) wydanej w 2010 r. w Krakowie - zaprezentował temat Sytuacja nieletnich w pierwszej dekadzie PRL w świetle sprawozdań Milicyjnej Izby Zatrzymań dla Nieletnich w Gdańsku w kontekście zadań i celów wyznaczonych przez politykę państwa. Najbardziej rzucającym się w oczy zjawiskiem w izbie zatrzymań w tym okresie – oceniał A. Kołakowski - była indoktrynacja polityczna zatrzymanej młodzieży. Prowadzona była przez personel o niskim poziomie intelektualnym, najczęściej milicjantów. Referat A. Kołakowskiego pozwolił słuchaczom zapoznać się z warunkami bytowymi, wychowawczymi i sanitarnymi, w jakich przebywały zatrzymane dzieci i młodzież. Izby zatrzymań były często zaniedbane. Miały poważne braki w i tak złym wyposażeniu. Zdarzało się nawet, że w placówkach dla dzieci i młodzieży nie było ogrzewania w okresie jesienno-zimowym. Sprzęt higieniczny, łazienki, sanitariaty utrzymywano niesprawne i niezdatne do użytku podopiecznych. Prawdziwą zmorą izb była demoralizacja wychowanków. Nie odseparowywano bowiem podopiecznych, np. tych, którzy byli zatrzymywani z powodu przestępstw, od tych którzy tylko tymczasowo trafiali do placówek, ponieważ np. zgubili się rodzicom podczas wczasów. Pracownicy izb zatrzymań doszukiwali się „klasowych” przyczyn przestępczości dzieci i młodzieży. Spotkał ich jednak zawód – dowodził A. Kołakowski - gdyż do placówek tych niezwykle rzadko trafiały dzieci z „podejrzanych” inteligenckich rodzin.
Mgr Karolina Brzeźniak z Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie wygłosiła referat pt. Wpływ komunizmu na edukację historyczną w szkole. Prelegentka przybliżyła koncepcję szkoły w PRL, którą postrzegano jako ostoję „ludowego patriotyzmu” i internacjonalizmu. Takie ujęcie wymagało istotnych ingerencji, korekt, czy raczej zakłamywania treści nauczania, co dotyczyło przede wszystkim lekcji historii. K. Brzeźniak opowiadała o podręcznikach do tego przedmiotu, z których można było się dowiedzieć, że choć Mieszko I przyjął chrzest w 966 r. to jednak z powodów najwyżej pragmatycznych, jak pisano: „duchowni chrześcijańscy nakazywali ludowi pokorę i posłuszeństwo względem władzy, umacniali więc przez to władzę księcia i możnych”. Z kolei ruch reformatorski Marcina Lutra wiązano z „odrażającą nietolerancją Kościoła katolickiego”. Podręczniki w negatywnym świetle opisywały działalność jezuitów na ziemiach polskich. Autorzy podręczników dla klas VI zakonników oceniali następująco: „Skupiwszy w swych rękach prawie całe szkolnictwo niższe i średnie, rozciągnąwszy swe wpływy również na niektóre uniwersytety, stali się jezuici czynnikiem poważnie hamującym postęp”. Skrzętnie natomiast pomijano wszelkie osiągniecia i wkład Kościoła w budowę szeroko rozumianej kultury. W podręcznikach do klasy VII, duże znaczenie przykładano do przekazania w odpowiednim świetle rewolucji bolszewickiej, któremu to tematowi poświęcono aż cztery jednostki lekcyjne. Również odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. przedstawiono jedynie jako skutek rewolucji bolszewickiej. Wojnę polsko-bolszewicką opisano z kolei następująco: „burżuazyjno-obszarnicza Polska wraz z innymi państwami wzięła udział w grabieżczym najeździe na ziemie radzieckie”. Autorka referatu demaskowała obłudę resortu oświaty, który ogłaszał stałe podnoszenie poziomu nauczania w szkołach, czemu jednak zaprzeczała rzeczywistość.
Dr Katarzyna Wilczok z Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Historia wychowania i oświaty wykładana na studiach pedagogicznych w PRL-u w ujęciu Łukasza Kurdybachy. Autorka referatu zaprezentowała sposób i fragmenty historii wychowania oraz oświaty, w tym polskiej, które zostały poddane ideologicznej obróbce, tak by odpowiadały doktrynie marksizmu-leninizmu. K. Wilczok scharakteryzowała podstawowe założenia prac naukowych oraz popularnonaukowych autorstwa jednego z najbardziej cenionych historyków wychowania po II wojnie światowej - Łukasza Kurdybachy (1907-1972). Z jego podręczników powszechnie korzystała – i aktualnie korzysta - młodzież akademicka.
Mgr Michał Paluch z Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, zarekomendowany organizatorom konferencji przez prof. zw. dr hab. Bogusława Śliwerskiego wystąpił z referatem Co wyście nam zrobili? – czyli o co pytać dydaktykę PRL’u. Analiza przypadku na podstawie teorii wielostronnego kształcenia W. Okonia. W rodzimej dydaktyce ogólnej okresu PRL’u i czasów współczesnych, dominuje teoria wielostronnego kształcenia Wincentego Okonia, systemowo opisująca takie elementy procesu kształcenia jak: cele, treści, metody, środki, zasady kształcenia i formy organizacyjne spotykane w przestrzeni szkolnej i akademickiej” – diagnozował prelegent. Wskazywał, że dla jednych jest to koncepcja, dla innych teoria, ale są autorzy, którzy przypisują owej myśli również charakter współczesnego paradygmatu procesu kształcenia lub po prostu idei. Ostatecznie nazwa ta – stwierdził M. Paluch - pojawia się najczęściej jako teoria, odnoszona do niemal wszystkich etapów kształcenia – od poziomu metodyki wczesnoszkolnej do akademickiej, w rozumieniu dydaktyki szkolnictwa wyższego. Prelegent najważniejsze problemy swojego wystąpienia ujął następująco: „Biorąc pod uwagę uwarunkowania społeczno-polityczne okresu, w którym tworzono <
Mgr Leszek Rysak z Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie zarysował temat Powstanie PZPR oraz uchwalenie Konstytucji PRL w nauczaniu historii w szkołach w Polsce Ludowej w latach 50. I 60. W oparciu o podręczniki i programy szkolne. Doktorant przypomniał, że uwikłana w politykę edukacja historyczna wprzężona została w walkę komunistów o „rząd dusz”.
Joanna Dobrzycka z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu przedłożyła referat Łacina w PRL. W referacie przeanalizowane zostały etapy walki z łaciną i o łacinę w powojennej szkole.
SEKCJA II – HISTORIA INSTYTUCJI I PLACÓWEK OŚWIATOWYCH. PRAWO OŚWIATOWE
Mgr Rafał Pląsek z Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk wygłosił referat pt. Szkoła w sidłach ideologii – krytyczna analiza ustawodawstwa konstytuującego system szkolny w PRL. Mgr R. Pląsek wyszedł z założenia, że całkowite oddzielenie edukacji od sfery ideologicznej jest niemożliwe. Podkreślał, że jedno z najistotniejszych zadań stojących przed tradycyjną szkołą to transmisja kulturowa zorganizowana wokół określonych wartości, co rzutowało również na wizję szkoły w PRL. Stwierdził: „Za jedno s teoretycznych odzwierciedleni transmisyjnego charakteru szkoły uznać można koncepcję wiedzy/władzy Michela Foucault”, czego egzemplifikacją było ustawiczne ingerowanie szeroko ujmowanej władzy w treści nauczania i wychowania. Prelegent przeanalizował – w duchu socjologii krytycznej - ustawodawstwo konstytuujące system oświaty i wychowania PRL. Szczególną uwagę poświęcił treści Ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania z 1961 r., która zawiera jawne i niejawne treści odwołujące się do ówcześnie panującej ideologii, wzmacniających rządomyślność, ideologicznie zgodnych z systemem aksjologicznym i społeczno-gospodarczym PRL.
Mgr Aleksander Stępniak z Instytutu Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego podjął problem Autonomii uniwersytetów w okresie PRL-u. Przypomniał, że uniwersytet w założeniach to instytucja autonomiczna i neutralna politycznie. Prelegent ukazał zebranym, w jaki sposób ścierały się ze sobą w czasie trwania Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej idea państwa socjalistycznego z rzeczywistością funkcjonowania uniwersytetu oraz jak to się przekładało na jego autonomię.
S. mgr Joanna Wiśniewska przedłożyła referat Ochronki w polskim prawie oświatowym w latach 1945-61. Siostra przypomniała problem centralizacji i monopolizacji instytucji opieki nad dzieckiem przez państwo oraz stopniową likwidację ochronek, tj. placówek opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci w wieku przedszkolnym, uzupełniających sieć przedszkoli. Ochronki prowadzone często przez Kościół katolicki, w tym zgromadzenia zakonne cieszyły się początkowo stosunkowo dużą niezależnością od wpływów komunistycznych. Ich likwidacja stała się gwarantem „jednowładztwa” partii w obszarze opieki i wychowania. Miało to jednak poważne negatywne następstwa. Przejęcie przez resort oświaty dotychczasowych kompetencji Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej przy braku odpowiedniej infrastruktury zastępczej, okazało się rozwiązaniem ze szkodą dla dzieci. Wprowadzone radykalnie rozwiązania prawne okazały się w rzeczywistości nie tylko wyrokiem na zakonne ochronki, ale również pozbawiły wiele dzieci z potrzebujących rodzin istotnego zabezpieczenia socjalnego. Z rozszerzoną analizą historyczno-prawną sygnalizowanego w referacie zagadnienia, zapoznać się będzie można w artykule prelegentki, który ukaże się w roczniku „Studia z Prawa Wyznaniowego” KUL (nr 18; r. 2015; s. 311-332).
Mgr Jan Gustaw Rokita z Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego przedstawił proces rozwoju instytucji opiekuńczo-wychowawczych na ziemiach odzyskanych. W pierwszej części wystąpienia przytoczył wybrane dane statystyczne dotyczące wojennych i powojennych losów dzieci polskich. Następnie szczegółowo omówił działalność instytucji państwowych oraz społecznych zajmujących się pomocą dzieciom i młodzieży szkolnej o trudnej sytuacji bytowej. J. Rokita ukazał organizację pierwszych placówek przedszkolnych na tym terenie, zwłaszcza we Wrocławiu i Szczecinie oraz naświetlił problem deficytu placówek wychowania przedszkolnego w omawianym okresie.
Aleksandra Strzelecka z Wydziału Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego przedłożyła referat, którego celem była prezentacja losów szkolnictwa zakonnego w PRL na przykładzie Liceum Ogólnokształcącego Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Unii Rzymskiej w Poznaniu.
SEKCJA III – SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE W PRZESTRZENI EDUKACYJNEJ PRL. APARAT REPRESJI
Sesję rozpoczęło wystąpienie dr Anny Ciepielewskiej-Kowalik z Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Prelegentka przedstawiła temat Organizacje społeczne w edukacji i oświacie w PRL. Przerwana ciągłość instytucjonalna i enklawy aktywności obywatelskiej. Wyniki badań i refleksje A. Ciepielewskiej-Kowalik nad wymienionym zagadnieniem ukażą się niebawem nakładem wydawnictwa Instytutu Studiów Politycznych PAN w publikacji poświęconej koprodukcji w polityce i edukacji przedszkolnej, począwszy od najwcześniejszych zrębów opieki wczesnej nad dzieckiem w okresie rozbiorowym po rok 1989.
Nad represjami aparatu władzy w przestrzeni edukacyjnej zastanawiał się mgr Robert Mieczkowski z Instytutu Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, który przedłożył referat pt. Represje wobec młodzieży uczącej się w PRL. Młodociani więźniowie polityczni w latach 1944-1956. Ponadto doktorant wygłosił referat nawiązujący do powyższej tematyki pt. Marek Eminowicz – ps. 'Grot' historyk, więzień łagru Jaworzno. Przedmiotem zainteresowania R. Mieczkowskiego były represje wobec młodzieży uczącej się w latach 1944-1955. Szczególna uwaga została zwrócona na dwie biografie byłych więźniów politycznych łagru Jaworzno, mianowicie biografię Marka Eminowicza, zmarłego w 2013 r., legendarnego historyka krakowskich szkół średnich oraz Józefa Poteraja, jego przyjaciela z lat niedoli obozowej, który po odbyciu kary ukończył studia oraz został nauczycielem szkół średnich, autorem książek patriotycznych oraz wspomnieniowych. Wskazane biografie miały obrazować ścieżki życiowe młodych ludzi, którzy przeszli przez obóz Jaworzno. Obaj - w wyniku konfliktu z władzami komunistycznymi - trafili do łagru, obozu koncentracyjnego, który władze komunistyczne powołały w miejscu, w którym dawniej funkcjonował od 15 czerwca 1943 podobóz KL Auschwitz-Birkenau – Arbeitslager „NeuDachs” nr 147, powołany przez Niemców. Marek Eminowicz brał udział w założeniu w krakowskim liceum im. Jana III Sobieskiego tzw. Sobku, Związku Walczącej Polski. Józef Poteraj w czasie nauki w liceum w Ostrołęce zaangażował się w działalność Zjednoczonego Stronnictwa Narodowego. Działalność patriotyczna o charakterze niepodległościowym doprowadziła do aresztu na Montelupich w pierwszym przypadku oraz aresztu w więzieniu na Rakowickiej w drugim, a także tzw. Toledo. Następnym etapem miał stać się łagier dla młodocianych więźniów politycznych Jaworzno, kierowany przez komendanta obozu Szlomo Morela. Działalność konspiracyjna represjonowanych była w warunkach obozowych nadal kontynuowana.
Na zakończenie tej sesji mgr Aneta Herman z Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego zaprezentowała swoje wyniki badań na temat Studenci Politechniki Łódzkiej wobec systemu oświaty na przykładzie strajku studentów w I-II 1981 r. Doktorantka INH UKSW opracowała dokumenty wytworzone przez Komitet Strajkowy Politechniki Łódzkiej, a także pamiętnik jednego z uczestników strajku oraz relacje ustne świadków wydarzeń. W referacie ukazała przebieg strajku oraz zatrzymała się nad analizą poziomu studenckiej świadomości ówczesnej sytuacji. Temat był godny zatrzymania, tym bardziej, że łódzki strajk studentów z 1981 r. okazał się najdłuższym strajkiem okupacyjnym w Europie.
SEKCJA IV – SZKOŁA TERENEM WALKI PAŃSTWA Z KOŚCIOŁEM
Dr Rafał Łatka z Uniwersytetu Papieskiego im. Jana Pawła II w Krakowie wygłosił referat pt. Rywalizacja o duszę młodzieży między władzami PRL a Kościołem katolickim w latach 1968-1989. R. Łatka przypomniał, że Kościół katolicki posiadał silne organizacje młodzieżowe, co odbierane przez komunistów było jako zagrożenie. Władze komunistyczne nie tylko je tępiły, ale również różnymi metodami próbowali laicyzować młodzież szkolną oraz akademicką. Mimo zorganizowanych działań, nie udało się im odciągnąć młodzieży od duchowieństwa i Kościoła, którego wpływ na młodych Polaków rósł z biegiem czasu. Szczególnie uwidoczniło się to w latach 70., gdy biskupi na czele z prymasem S. Wyszyńskim postanowili - na skutek wydarzeń Marca ’68 - wprowadzić nowe metody duszpasterskie. Prelegent przedstawił rolę duszpasterstw akademickich, zwłaszcza aktywność kard. K. Wojtyły na terenie archidiecezji krakowskiej, gdzie duszpasterstwo należało do najlepiej rozwiniętych w całym kraju. Dzięki duszpasterskim inicjatywom młodzież przeżywała wielką narodową i religijną wspólnotę: „Dzięki duszpasterstwu mogliśmy, jeżdżąc po Polsce, wszędzie spotykać podobnie myślących ludzi” – opowiadał Marek Jurek.
Mgr Marcin Musiał z Zakładu Historii Śląska Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego wystąpił z referatem: „Inteligentny i zdolny rzemieślnik to przyszłość Państwa Ludowego” - Państwo i Kościół w procesie wychowania młodzieży w latach 1945-1951 na przykładzie Prywatnego Salezjańskiego Męskiego Gimnazjum Krawieckiego we Wrocławiu. Autor przedstawił – w oparciu o zachowaną w Inspektorii Wrocławskiej dokumentację – w jaki sposób szkoła wyznaniowa radziła sobie z indoktrynacyjnymi naciskami władzy komunistycznej.
Mgr Ilona Lewandowska z Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego przedłożyła referat Działalność oświatowo-wychowawcza Zgromadzenia Sióstr od Aniołów 1945-1980. Doktorantka INH UKSW przenalizowała, jak w warunkach całkowitego ukrycia siostry bezhabitowe podejmowały pracę w oświacie m.in. jako nauczycielki, katechetki, wychowawczynie, również w internatach i domach dziecka, kuratorki w sądach dla nieletnich itd. Choć siostry narażone były na ryzyko dekonspiracji i spotykały się niejednokrotnie z represjami ze strony władz komunistycznych - ogólnie rzecz ujmując – ich bezhabitowe zgromadzenie zakonne, założone w trudnym okresie zaborów okazało się bardzo dobrze przygotowane do działalności w tak niesprzyjających warunkach.
SEKCJA V – POLITYKA KADROWA
Dr Dorota Gałaszewska-Chilczuk reprezentująca Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych wystąpiła z referatem pt. Studenci bez matury. Prelegentka przybliżyła zebranym problem rzekomej naprawy przez oświatowe władze komunistyczne „wielkiej krzywdy społecznej”, którą ustrój sprzed ’39 r. miał wyrządzić młodzieży robotniczej i chłopskiej. Swoistym panaceum na wszystkie problemy miało być dopuszczanie tej grupy na studia wyższe, bez konieczności zdawania egzaminu wstępnego. Rozwiązania szczegółowe różniły się w zależności od okresu i skutków podejmowanych przez władze prób. Przywilej ten jednak nie dotyczył wszystkich, lecz adresowany był jedynie do młodzieży ideologicznie i politycznie związanej z komunistyczną partią. To z niej w przyszłości wyłonić się miał „aktyw demokratyczny ludowej inteligencji” – zauważała D. Gałaszewska-Chilczuk. Ostatecznie jednak cały eksperyment naprawczy okazał się nieudany.
Mgr Patrycja Ratyńska z Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie przedstawiła temat Problem rehabilitacji nauczycieli w Polsce po 1956 roku. Doktorantka, której przedmiotem zainteresowań badawczych jest problem dydaktyki miejsc pamięci w pozaszkolnej edukacji historycznej, zaprezentowała swój temat na podstawie działalności komisji rehabilitacyjnej powiatu wadowickiego. Przybliżyła sytuację nauczycielstwa w okresie stalinizmu oraz próby naprawy krzywd wyrządzonych w tym czasie wielu nauczycielom.
Mgr Vladimir Petrov z Uniwerystetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy przedstawił temat Kształcenie i doskonalenie nauczycieli w systemie studiów dla pracujących w PRL-u w latach 70-80. Prelegent przypomniał, że jedynym z podstawowych problemów oświaty w tym okresie były sprawy kadrowe. Wg danych Ministerstwa Oświaty i Wychowania, szacunkowe zapotrzebowanie na nauczycieli w latach 1981-1990 wynosiło 191 tys., co przyczyniło się do rozkwitu systemu studiów zaocznych.
Mgr Marcin Hylewski reprezentujący Instytut Socjologii Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach wygłosił referat pt. Robotnicze państwo intelektualistów. Role inteligencji w aparacie propagandy PRL. Autor zauważył, że jeszcze przed rewolucją październikową Lenin piętnował rodzimą inteligencję nazywając ją „łajnem narodu rosyjskiego”. M. Hylewski przytoczył również wypowiedź Tischnera, że bez intelektualistów komunizm nie byłby możliwy. Przedmiotem analizy prelegenta były „przyczyny zaangażowania (przypadki oportunizmu oraz „heglowskie ukąszenia”) inteligencji w budowie komunistycznej civitas”, jak również propaganda w szkołach wyższych, publicystyka w państwowych wydawnictwach, świetlicach itd. „Drożdże ruchu komunistycznego” - o których pisał Rakowski - stały się również jednym z czynników jego rozkładu. Z obszerniejszym opisem przedstawionego przez M. Hylewskiego zjawiska zapoznać się można na łamach kwartalnika ”Opcje” nr 1-2 (94-95) 2014.
Mgr Ignacy Masny - absolwent Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, pracownik Muzeum Historii Polski w Warszawie - zaprezentował temat: Narodziny powołania. Kształtowanie wybranych elementów światopoglądu nauczycieli po liceach pedagogicznych w PRL. Skupił się na kwestii skuteczności władz w przekazywaniu światopoglądu, przede wszystkim stosunku do ideologii komunistycznej. Referat pokazał kluczowe znaczenie zestrojenia wychowania szkolnego z jednym z największych marzeń przyszłych nauczycieli - marzeń o społecznym awansie. Dzieci na wsi często fascynowały się nauczycielem z podstawówki, który niejednokrotnie był jedynym przedstawicielem świata inteligencji. Wybór liceum pedagogicznego był próbą wejścia do tego świata. To marzenie stało jednak w sprzeczności z klasowym podziałem proponowanym przez komunizm i tym samym uniemożliwiało przyjęcie tej ideologii za swój światopogląd. Z drugiej strony w referacie została pokazana skuteczność władz w kształtowaniu innych elementów światopoglądu, takich jak społeczne zaangażowanie, które w światopoglądzie absolwentów liceów pedagogicznych stanowiło centrum nauczycielskiego powołania. Prelegent przedstawił wyniki własnych badań prowadzonych w oparciu o wspomnienia, relacje i wyniki ankiet.
SEKCJA VI – ORGANIZACJE MŁODZIEŻOWE
Mgr Marta Cymerman z Instytutu Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego przedstawiła temat: Relacje Związku Młodzieży Socjalistycznej i Zrzeszenia Studentów Polskich jako przykład działalności organizacji młodzieżowych na uczelniach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. ZMS działał w wielu środowiskach młodzieżowych, również studenckich. Środowisko to jako jedyne posiadało alternatywę dla młodych, chętnych do działania ludzi. Na uczelniach wyższych młodzi ludzie mogli bowiem wybrać działalność w Zrzeszeniu Studentów Polskich. Niektóre obszary działalności ZMS i ZSP pokrywały się jednak. ZMS odróżniał wyraźnie polityczny charakter. Obie organizacje rywalizowały między sobą. Szybko okazało się, że działającym w jednym środowisku organizacjom było zbyt ciasno.
SEKCJA VII – MEDIA W SŁUŻBIE KOMUNISTYCZNEJ OŚWIATY
S. mgr Joanna Wiśniewska z Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego przedłożyła referat pt. Radio w przedszkolach Polski Ludowej. Przypomniała, że bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej, postulaty szybkiego postępu w dziedzinie radiofonizacji kraju wydawały się nierealne. Wykaz strat wojennych w tym obszarze zajmował niemal sto stron maszynopisu. Straty w polskim przemyśle radiotechnicznym szacowano na ok. 98%. Pomimo obiektywnych trudności, już na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych systematycznie nadawane były specjalistyczne, profesjonalne audycje dla przedszkoli – pierwsze nie tylko w Polsce, ale i na świecie.
Czy rzeczywiście jednak można mówić o sukcesie polskiej radiofonizacji? Z pewnością nie. Władze partyjne dalekie od apolitycznego traktowania szkoły – włączyły radio w szeroko zakrojoną akcje indoktrynacji dzieci na poziomie przedszkolnym. Radio wychowywać miało przyszłych budowniczych socjalizmu, spolegliwych wobec władz komunistycznych, zapatrzonych w ZSRR i funkcjonujących w zlaicyzowanej przestrzeni oświatowo-wychowawczej.
s. Joanna Wiśniewska, Robert Mieczkowski