W dniach 8-9 czerwca bieżącego roku na Wydziale Nauk Społecznych UAM odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa pod tytułem „Człowiek wobec pytań o sens życia”, zorganizowana przez Zakład Antropologii Filozoficznej Instytutu Filozofii UAM we współpracy z Polskim Towarzystwem Antropologii Filozoficznej. Była to trzecia odsłona cyklicznie organizowanej konferencji o tematyce antropologicznej – poprzednią edycję, zatytułowaną „O egzystencji. Między filozofią a literaturą”, poświęcono szeroko rozumianemu fenomenowi egzystencji.

            Problematyka tegorocznej interdyscyplinarnej konferencji dotyczyła kwestii ludzkiego samorozumienia oraz racji osobowego bytu, obejmując m. in. zagadnienia dawnych i współczesnych poglądów filozoficznych na temat człowieka i świata sensu, sensu życia w kontekście wieloznaczności, przemiany i otwartości ludzkiego istnienia, czy celu i ugruntowania podstaw osobowego bytu  od eschatologii do stanowisk postmetafizycznych.

            Konferencja skierowana była do badaczy problematyki z zakresu antropologii filozoficznej z całej Polski, zarówno tych o już ugruntowanej pozycji w społeczności naukowej, jak i doktorantów oraz stawiających pierwsze kroki na swojej drodze badawczej studentów. Udział w niej wzięło ponad trzydziestu referentów z różnych krajowych ośrodków akademickich.

            Sesje naukową rozpoczęło spotkanie plenarne, na którym, po przywitaniu uczestników i otwarciu konferencji przez Prodziekan Wydziału Nauk Społecznych UAM prof. UAM dr hab. Monikę Oliwę-Ciesielską oraz Dyrektora Instytutu Filozofii UAM prof. zw. dr hab. Romana Kubickiego, wygłoszono dwa wykłady.

            Prof. UAM Norbert Leśniewski w wystąpieniu pod tytułem „Egzystencjalna geneza sensu”  przedstawił proces konstytuowania się sensu na gruncie filozofii młodego i wczesnego Heideggera. Opierając się o wyniki własnych badań nad myślą niemieckiego filozofa, które przedstawił w swojej książce „Hermeneutyczny kontekst »Wiedzy źródłowej«”, ukazał ciągłość rozważań Heideggera w latach 1919-1929 pod względem metodycznym oraz genezę i ewolucję stosowanej przez niego pojęciowości. Ponadto argumentował, iż w filozofii niemieckiego myśliciela sens dotyczy przedmiotowości w ogóle, czyli pomyślanej treści tego, co doświadczone, odniesionej do kontekstu danej sytuacji hermeneutycznej – ostatecznie wyrażalny jest on w egzystencjalnie rozumianej wypowiedzi.

            Natomiast Prof. UAM Mariusz Moryń w wykładzie zatytułowanym „O uświatowieniu człowieka i nadmiarze sensu w życiu” bronił tezy, iż poszukiwanie jednego, dominującego, wyróżnionego sensu życia to przejaw redukcjonizmu. Przed naszym gatunkiem – jak stwierdził – nie stoi żadne powierzone i nałożone nań zadanie, które dałoby się uchwycić w jednorodnej, treściowo określonej postaci. W konsekwencji sens życia nie sprowadza się  ani do wartości, czy celu życia, ani do absolutnej podstawy przydającej prawomocności trwaniu ludzkiemu. Zamiast tego zaproponował jego ujęcie za pomocą kategorii „uświatowienia”, implikującej nieprzebraną mnogość sensów życia, tkwiących poza planami, wytworzeniem, a zwłaszcza mądrością i kompetencjami poznawczymi człowieka.

            Pozostałą część programu konferencji wypełniały obrady w tematycznie uporządkowanych sekcjach, prowadzone równolegle w dwóch salach. Na szczególne podkreślenie zasługuje szerokie spektrum tematyczne wystąpień i różnorodność zawartych w nich ujęć tematu sensu życia. Wśród nich dr Maciej Urbanek w swoim wystąpieniu „Bez-sens bycia sobą” podjął próbę krytyku sensu pojęcia „być sobą” na trzech płaszczyznach: cielesnej konstytucji człowieka, społeczno-kulturowych uwarunkowań i poziomie egzystencjalnym. Jak argumentował, na każdej z tych płaszczyzn znaleźć można ślady charakterystycznej i konstytutywnej dla człowieka (czy jako jednostki, czy jako gatunku) nietożsamości, która powoduje, że „bycie sobą” jest możliwością z gruntu niedostępną człowiekowi. Filozofia Epikteta i funkcjonujące w jej ramach pojęcie „proairesis” stanowiły temat wystąpienia Prof. UAM Piotrka Orlika. Nawiązując do interpretacji myśli starożytnego filozofa sformułowanych przez Foucalta, Taylora i Arendt, nakreślił rolę pojęcia „proairesis” dla możliwości konstytuowania indywidualnych sensów w perspektywie rozwijanej przez siebie oryginalnej koncepcji uobecniania indyferencji. Dr Paulina Kłos-Czerwińska w referacie pod tytułem „’Wszystko, co dzieli nas od życia’ – etyka a moralność w pracach Gilles Deleuze’a” przedstawiła etykę immanencji francuskiego myśliciela, której istotą jest stałe czerpanie ze źródeł naszej indywidualnej mocy bycia lepszym oraz kreację nowych modeli życia. Koncepcja Deleuze’a, jak stwierdziła prelegentka, stoi w opozycji do moralności opierającej się o posłuszeństwo i ślepe wypełnianie nakazów moralnych.

Interesującej analizy postawy tradycjonalistycznej dokonał dr Marek Jedliński w swoim referacie „O poszukiwaniu sensu. Egzystencjalne wymiary tradycjonalizmu”. Nawiązując do myśli René Guénon’a i Karla Manheima ujął ją jako swoistą, egzystencjalną „strategię” radzenia sobie ze światem i jego temporalnością. Filozofia tradycjonalistyczna, jak wskazywał, w świetle której gwałtowne przyśpieszenie kultury modernizmu jest oceniane negatywne, dokonuje apologii przeszłości i postuluje powrót do „ducha” przeszłości, co może stać się udziałem zarówno całych kultur, jak i poszczególnych jednostek. Zdaniem prelegenta, nastawienie tradycjonalistyczne ma charakter uniwersalny – staje się udziałem większości ludzi z upływem czasu tracących młodzieńczą naiwność i namiętność destruowania, a jednocześnie dojrzewających do wybierania rozwiązań sprawdzonych, znanych, jawiących się jako napełnione sensem.

Krytycznej analizie myśli V. E. Frankla poświęcił swój referat dr Jan Kutnik, wskazując, iż Frankl łączył podstawowe założenia teoretyczne egzystencjalizmu z obiektywizmem aksjologicznym, zgodnie z którym sens życia powinien być odkrywany, a nie autonomicznie nadawany (zgodnie z tezą subiektywizmu aksjologicznego, dominującego w ramach egzystencjalizmu). Natomiast dr Andrzej Sołtys ukazał ontologiczny wymiar kategorii sensu życia w oparciu o klasyczną, tomistyczną antropologię integralną M. A. Krąpca.

Stosunkowo liczna grupa referatów podejmowała problematykę konfrontacji człowieka z pytaniami o sens życia w kontekście dzieł literackich i sztuki w ogóle. Prof. Artur Jocz  w referacie pod tytułem „Pomiędzy duchowością i materialnością – problem sensu życia” zwrócił uwagę na wykorzystanie problematyki filozoficznej w literaturze. Być może – jak stwierdził – w świetle pytania o to, czy współczesny człowiek chce jeszcze egzystować ze świadomością duchowości i transcendencji, czy też zadowala go jedynie popkulturowa obietnica konsumpcyjnego szczęścia oraz potencjalna perspektywa genetycznych udoskonaleń, rzeczywistość artystyczna jest dzisiaj najlepszym miejscem na realne doświadczanie transcendencji. Prof. UŚ Małgorzata Krakowiak wskazywała, iż uświadomienie straty może stanowić dla naszego życia element sensotwórczy. Dla podparcia swej tezy dokonała analizy trzech tekstów: „Matka odchodzi” Stanisława Różewicza, „Wschód” Andrzeja Stasiuka oraz „Rzeczy, których nie wyrzuciłem” Marcina Wichy, których treść łączy problem straty matki i potrzebę utwierdzenia siebie w świecie wobec zaistniałej straty. Dr Aleksandra Dębska-Kossakowska w swym referacie poddała analizie „Zniewolony umysł” Czesława Miłosza, ukazując egzystencjalne i moralne aspekty wypowiedzi polskiego pisarza. Prelegentka w szczególności podkreśliła, iż poprzez artystyczny kształt dzieła Miłosz odrzuca naukową systemowość, dążąc raczej do odkrycia uniwersalnych reguł, których ponadsystemowy sens (choć często niejednoznaczny) nadaje spójny kształt światu. Natomiast „Dziennik” Jana Józefa Szczepańskiego stanowił temat wystąpienia dr hab. Beaty Gontarz. Rozpatrywało ono kwestię doświadczenia wiary w perspektywie indywidualnych poszukiwań autora „Dziennika”, którego stanowisko określić można jako agnostyka poszukującego. W kręgu polskiej literatury pozostawało także wystąpienie dr hab. Moniki Wiszniowskiej „Z Zachodu na Wschód i z powrotem. Horyzonty aksjologiczne w polskich reportażach literackich”. Autorka referatu poddała filozoficznej refleksji reportaże trzech autorów: Wojciecha Jagielskiego (Wszystkie wojny Lary, Na wschód od Zachodu), Bartosza Jastrzębskiego, i Jędrzeja Morawieckiego (Krasnojarsk Zero, Cztery zachodnie staruchy), koncentrując się na wspólnym im momencie zderzenia zachodniego świata ze wschodnim (występującym w Rosji, Afganistanie, Pakistanie czy Indiach) systemem wartości i powiązaną z nim duchowością. Reportaże te można w tym kontekście odczytywać jako istotny głos w toczącej się debacie na temat kryzysu zachodnich wartości.

Konferencja „Człowiek wobec pytań o sens życia” stanowiła możliwość wymiany wiedzy oraz wyników badawczych przedstawicieli różnych tradycji i nurtów filozoficznych. W jej trakcie tytułowa problematyka została osadzona w różnorodnych dyskursach, ukazując złożoność zagadnienia sensu ludzkiego życia, jego niesłabnącą aktualność jako tematu filozoficznej refleksji, a także konieczność nieustannego ponawiania namysłu nad problematyką egzystencji.